Current Issue Madhukari

અંક-૧, વર્ષ-૯, જૂન – ૨૦૨૪

પ્રવર્તમાન દાયકાઓમાં કૃષિલક્ષી વિકાસ અને કલ્યાણના પડકારો

- નીતિ મહેતા

સારાંશઃ

કૃષિક્ષેત્રની કામગીરી આર્થિક વિકાસ પર આધારિત છે. જમીન વિતરણ ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પક્ષપાત ભરેલું હોય છે. કૃષિની કિંમત ઉંચી હોય છે તથા કૃષિવિષયક રોકાણ ઓછું હોય છે. આ તમામ બાબતોનો સામનો કરવો પડે છે. ગ્રામીણ કુટુંબોને જમીન માટે દબાણપૂર્વક કે બળપૂર્વક વિભાજન કરવું પડે છે. રોજગારીનું લક્ષ્ય કૃષિવિષયક અને બિનકૃષિવિષયક પ્રવૃત્તિઓ વચ્ચે રાખવું પડે છે. પ્રસ્તુત પેપરમાં સમગ્ર અર્થવ્યવસ્થાને કૃષિક્ષેત્રની કામગીરી અને કૃષિવિષયક વૃદ્ધિ સાથે જોડીને તેની સહાયમાં અવનતિ થઇ છે, હાસ થયો છે તેની તપાસ કરી છે. ક્ષેત્રીય શ્રમ ઉત્પાદકતા, વેતનમાં તફાવત તથા આવકની તપાસ કરી છે. રાજયોની આરપારના કદના સાતત્યની કુટુંબોની સુખાકારી માટે સાંદર્ભિક તપાસ કરી છે. ગ્રામીણ કુટુંબોની સુખાકારીની જરૂરીયાતોને કેન્દ્રમાં રાખીને સહાયના માપદંડો સાથે નીતિને કેન્દ્રિત કરી છે.

ચાવીરૂપ શબ્દોઃ કૃષિવિષયક પેદાશ, બિનકૃષિ રોજગારી, શ્રમ ઉત્પાદકતા, કૃષિવિયષક રોકાણ, કૃષિલક્ષી આવક.

નવ્ય ઉદારમતવાદના યુગમાં સામાજિક વિજ્ઞાનોનું મૂલ્ય આધારિત પુનઃ નિયમીકરણ (આર. કે. મુખરજી સ્મૃતિ વ્યાખ્યાન ૪૮મી આઇ.એસ.એસ.સી. વેલોર ખાતે આપેલ)

- વિદ્યુત જોષી

સારાંશઃ

પ્રબુદ્ધ યુગના આરંભ સાથે જ સામાજિક વિજ્ઞાનનો ઉદભવ થયો. કાન્ત ઈશ્વરવાદની જાહેરાત કરીને કહે છે કે હવે પછી ભવિષ્યના તત્વજ્ઞાનની કેન્દ્રિય વિષયવસ્તુ ઇશ્વર નહિ પણ માનવજાતનો ઉપદેશ હશે. ત્યારપછી ‘મારા’ અને ‘અન્ય’ વચ્ચેના સંબંધો માટે કેન્દ્રિય વિષયવસ્તુનો પ્રયાસ કરવો. મારા અને અન્ય સંબંધો ત્રણ પ્રકારના છે. સંઘર્ષ, સ્પર્ધા અને સહકાર અથવા સુમેળ વિશ્વવ્યાપી વિકાસની આસપાસ ત્રણ તરાહ કે પદ્ધતિ છે. સમાજવાદિ વિશ્વવ્યાપી સંઘર્ષના આધાર સાથે સમાનતાના મૂલ્યનું લાલનપાલન કરે છે. સ્પર્ધાનો આધાર ઉદારમતવાદ છે. તેની સાથે સ્વતંત્રતા સ્પર્ધા કરે છે. સહકાર એ માનવતાવાદનો આધાર છે. તેનું મૂળભૂત મૂલ્ય ભાઇચારો છે. આજે ઉદારમતવાદ અને નવ્ય ઉદારમતવાદ એવો દાવો કરે છે કે નીચેનાં ત્રણ મૂલ્યો ફ્રાંસ ક્રાંતિનાં છે. જેમાં ઉદારતા, સમાનતા અને ભાઇચારાનો સમાવેશ થાય છે. વર્તમાન સમયમાં નવ્ય ઉદારમતવાદે એક પદ્ધતિ વિકસાવી છે જે આ તમામ ત્રણે મૂલ્યોનું ખંડન કરે છે. મુકિત અથવા સ્વતંત્રતાને મારી પસંદગીના ઉપભોકતાના સ્તરથી ઘટાડી શકાય છે. સમાનતાનો આક્ષેપ અસમાનતા પર કરીને તેને આધારીત પ્રાપ્તિ કે સિદ્ધિને ઘટાડીને રદ કરી શકાય છે. પરંતુ સમાજ પ્રાપ્તિ અને સર્જનાત્મકતાની પ્રશંસા કરીને તેનો વિરોધ કરે છે. એટલું જ નહિ; અસમાનતા પર આધારિત નવીન બાબતોના ઉદભવનો વિરોધ કર છે. સમાનતા અને ભાઇચારાના સ્થાને આપણે ગળાકાપ સ્પર્ધા કરીએ છીએ. સ્પર્ધાત્મકતા સારી છે અને તેને સમકક્ષ માને છે. હવે બજાર પણ ઘણું મહત્વનું છે. આપણે વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે, પરંતુ માનવજાત વચ્ચેનો આધારભૂત ભાઇચારો, માનવપ્રાણી અને અન્ય તત્વો તેમજ પર્યાવરણનાં તત્વો ધીમે ધીમે નષ્ટ થઇ રહયા છે તેની આપણે પર્યાવરણની સમસ્યાઓની પ્રાપ્તિ પર અધારિત અસમાનતા, માનવઅધિકારોનું ઉલ્લંઘન, ગરીબીનો ઉદભવ, બજારલક્ષી સંસ્થાઓની નિષ્ફળતા અને અસ્વાભાવિક જીવનશૈલીએ ઘણા રોગોને જન્મ આપ્યો છે. સમાજ વૈજ્ઞાનિકોએ સમાજવિજ્ઞાનના મૂલ્ય આધારિત સમાજવિજ્ઞાનનું પુનઃ નિર્માણ કરવાની જરૂર છે. નવા મૂલ્ય પર આધારીત નીતિશાસ્ત્ર સમતાવાદ (ખાસ કરીને સામાજિક સમતા) અને પરિસ્થિતિ વિજ્ઞાનની સમાનતા આ ત્રણ મૂલ્યોને આધાર તરીકે રાખે છે. આપણે વિજ્ઞાનનું પુનઃ નિયમીકરણ કરીને વિશ્વના સારાં અને પરોપકારી કાર્યો કરી શકીશું.

ચાવીરૂપ શબ્દોઃ નીતિશાસ્ત્ર, પરિસ્થિતિ વિજ્ઞાનની સમાનતા,પુનઃનિયમીકરણની કાર્યસૂચિ

ગુજરાતના વિચરતા સમુદાઓમાં બિનવર્ગીકૃત ગાડીયા લોહાર સમુદાયનો નૃવંશશાસ્ત્રીય અભ્યાસ

- ર્ડા. ભલુ શેખ

સારાંશઃ

ભારતના વિકાસની દ્રષ્ટિએ પછાત જાતિઓ કે સમુદાઓમાં અનુસૂચિત જનજાતિઓ, અનુસૂચિત જાતિઓ, સામાજિક અને શૈક્ષણિક રીતે પછાત જાતિઓ, અન્ય પછાત વર્ગો, આર્થિક રીતે નબળા વર્ગો, વિમુકત, વિચરતા અને અર્ધવિચરતા સમુદાયોનો સમાવેશ થાય છે. આ પૈકી આજે વિચરતા સમુદાઓની સ્થિતિ તમામ પછાત સમુદાઓમાં સૌથી વધુ ખરાબ અને દયાજનક બનવા પામી છે. અગાઉ વર્ષો પહેલાં સમાજમાં આ સમુદાઓનું સ્થાન ભારે સન્માનજનક અને ગૌરવપૂર્ણ હતું. ટેલિવિઝન, સંદેશાવ્યવહાર અને વાહનવ્યવહારની સગવડ ન હતી ત્યારે સમાજને જરૂરી ચીજવસ્તુઓ, સેવાઓ અને મનોરંજન પૂરું પાડવાનું કામ સમાજમાં વિચરતા-વિમુકત સમુદાયો કરતા હતા. વિજ્ઞાનની અવનવી શોધો, ટેકનોલોજી તથા વિકાસની નવા નૂતન ખ્યાલોએ પરંપરાગત સમાજના માળખાઓને ઘરમૂળથી બદલી નાખ્યા છે. સતત પરિભ્રમણ કરનારા આ સમુદાયો બદલાતા સમયમાં વિકાસના વહેણની સાથે ચાલી શકયા નહી. આધુનિક ટેકનોલોજી, વિજ્ઞાનની શોધો અને સમાજના વિવિધ બદલાવો સાથે વિચરતા-વિમુકત સમુદાયોના પરંપરાગત વ્યવસાયો એકદમ બંધ થઇ ગયા છે તો કેટલાક બંધ થવામાં છે. આથી આ વર્ગના મોટા ભાગના સમુદાયોની હાલત આર્થિક, સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક રીતે ખૂબ જ કંગાળ થવા પામી છે. આ સંદર્ભે ભારત સરકાર દ્વારા વિમુકત, વિચરતા અને અર્ધવિચરતા સમુદાયો સંદર્ભએ નિમાયેલ ઇદાતે કમિશને ૨૦૧૭માં રજૂ કરેલ અહેવાલમાં ગુજરાતમાં વિચરણયુકત વસવાટ કરતી બિનવર્ગીકૃત ૦૪ જાતિઓ (ગાડીયા લોહાર, કબૂતરી નટ, વાઘરી, મંગતા) ની ઓળખ કરવામાં આવેલ. આ ૦૪ જાતિઓ પૈકી પ્રસ્તુત અભ્યાસ ગાડીયા લોહાર સમુદાય સંદર્ભે કરવામાં આવેલ છે. ગાડીયા લુહાર સમુદાયનો પરંપરાગત વ્યવસાય લોખંડ-ઓજારો બનાવીને વેચવા અને મરામત કરવાનો તથા ખેતીમાં ઉપયોગી બળદોની લે-વેચ કરવાનો છે. આજે ઘર અને ખેતીવાડીમાં ઉપયોગી પરંપરાગત વાસણો-ઓજારોના સથે આધુનિક ટેકનોલાજીથી કંપનીઓ દ્વારા બનાવેલ સ્ટીલ અને પ્લાસ્ટિકનાં સસ્તાં, સુંદર અને વિવિધતાસભર વાસણો-ઓજારો, ખેતીકામમાં બળદના સ્થાને ટ્રેકટર આવવાથી તેઓના પરંપરાગત વ્યવસાય બંધ થવાને આરે છે. આ સાથે સતત વિચરણયુકત જીવનને કારણે તેમની શૈક્ષણિક સ્થિતિ, આર્થિક સ્થિતિ, આવાસ, પોષણ, પ્રાથમિક સુવિધાઓ, સરકારી નોકરીઓ અને રાજકારણમાં નહીવત ભાગીદારી વગેરે બાબતોનું સ્તર ખૂબ જ ચિંતાજનક જોવા મળે છે. આ માટે સરકાર અને સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ દ્વારા તેમનાં બાળકોને શિક્ષણ, રોજગારી અને તેઓનાં રોજગારીનાં સ્થળોની આસપાસમાં કાયમી આવાસની સુવિધા આપવામાં આવે તો વહેલી તકે સમાજના મુખ્ય પ્રવાહમાં સામેલ થઇ શકશે.

ચાવીરૂપ શબ્દોઃ વિચરતી જાતિ, વિમુકત સમુદાયો, ગાડીયા લોહાર, ઇદાતે કમિશન

ટકાઉ શહેરીકરણ - નવા શહેરી ભારતનો વિકાસ

- ર્ડા. હસમુખ પંચાલ

સારાંશઃ

ભારતને આત્મનિર્ભર રાષ્ટ્ર બનાવવામાં નગર વિકાસ એક મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા નિભાવે છે. ૨૦૧૧ની વસ્તીગણતરી મુજબ ભારતીય નગરોમાં ૩૧ ટકા જનસંખ્યા રહે છે. જે સકલ ઘરેલુ ઉત્પાદનમાં આશરે ૬૦ ટકાનું યોગદાન આપે છે. ભારતીય નગરો દ્વારા આર્થિક તકો, ઉચ્ચશિક્ષણ અને જીવનની ઉત્તમ ગુણવત્તાની પૂર્તિને કારણે નગરીય જનસંખ્યામાં ઝડપી વૃદ્ધિ જોઇ શકાય છે. છતાં પણ સતત વધતી માંગ અને પૂરવઠાની વચ્ચેનું અંતર વધી ગયું છે, જેનાથી આર્થિક અસમાનતા અને સામાજીક બહિષ્કાર ઉત્પન્ન થયો છે. ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્ય એસ.ડી.જી.ને એ સુનિશ્ચિત કરવા માટે સાર્વભૌમિક આહવાનના રૂપમાં અપનાવ્યો હતો, કારણ કે વર્ષ ૨૦૦૦ સુધી બધા લોકો શાંતિ અને સમૃદ્ધિનો આનંદ લઇ શકે. તેના ૧૭ ટકાઉ વિકાસ ગોલ એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે, પણ શહેરીકરણ અને વિકાસમાં કેટલાક પડકારો છે, જે ટકાઉ વિકાસ શહેરીકરણ દ્ધારા નવા ભારતમાં વિકાસનો પ્રસ્તુત અભ્યાસ છે.

ચાવીરૂપ શબ્દોઃ ટકાઉ-વિકાસ, શહેરીકરણ, નવું ભારત, વિકાસ, પડકારો

ભારતમાં ગરીબોના જાહેર સ્વાસ્થ્ય સેવાઓના ઉપયોગ અંગે અવલોકનો

- દીપ્તિ પ્રજાપતિ

સારાંશઃ

કલ્યાણલક્ષી રાજયમાં સરકાર તેના નાગરીકો માટે સામાજિક સલામતની યોજનાઓની જોગવાઇ કરે છે. ભારતમાં જાહેર સ્વાસ્થ્ય સેવા અને ગરીબો માટે જાહેર વસ્તુ તરીકે અતિ મહત્વ ધરાવતી સેવા છે, જે ગરીબોની સ્વાસ્થ્ય સુરક્ષામાં મહત્વની ભૂમિકા બજાવે છે. આ સંદર્ભે ભારતમાં પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રની ચાવીરૂપ ભૂમિકાને તપાસવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવેલ છે. પ્રસ્તુત સંશોધન લેખમાં ભારતમાં પ્રાથમિક ઓરાગ્ય સેવાઓની હકારાત્મક અને નકારાત્મક બાબતોને અલગ અલગ સંદર્ભ સમીક્ષાઓમાંથી તારવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવેલો છે.

ચાવીરૂપ શબ્દોઃ ગરીબી, જાહેર વસ્તુ, પ્રાથમિક ઓરાગ્ય કેન્દ્ર, ભારત